PENDAHULUAN
Topik "kebebasan" antara
satu topik hangat yang dipermainkan dalam media massa di mana negara dunia
sekalipun kerana ia merupakan isu sejagat.
Hari ini, di Malaysia, isu
'kebebasan' yang dibawa oleh Irshad Manji juga wajib dibantah oleh umat Islam.
Hal ini demikian kerana beliau yang jelas mempamerkan ketokohan liberalnya
dengan terang mengakui seorang lesbian bahkan seringkali menaikkan isu kebebasan
yang mutlak.
Justeru, dalam isu ini pihak MANHAL
PMRAM satu pendedahan berkenaan kebebasan bagi memahami konteks kebebasan
menurut perspektif Islam.
KEBEBASAN MENGIKUT PERLEMBAGAAN
NEGARA DAN PEMBOLOSANNYA
Terdapat tiga dokumen penting berkenaan
Hak Asasi Manusia iaitu Perisytiharan Hak Asasi Manusia Sejagat 1948, Kovenan
Antarabangsa Hak-hak Sivil and Politik 1966 dan Kovenan Antarabangsa Hak-hak
Ekonomi, Sosial dan Kebudayaan 1966.
Dalam kedua-dua kovenan antarabangsa
tersebut, hak asasi manusia tidak terbatas kepada hak-hak berikut :
1. Hak kebebasan bercakap, kebebasan beragama,
kebebasan berkumpul dan menubuhkan persatuan, kebebasan daripada penderaan dan
kesaksamaan di bawah undang-undang adalah hak sivil dan berpolitik
2. Hak kepada pendidikan, pekerjaan
dan rekreasi, hak menikmati perkhidmatan yang minimum berkenaan kesihatan,
tempat tinggal serta persekitaran yang selamat adalah Hak sosial, kebudayaan
dan ekonomi.
Konsep kontrak sosial menggariskan
hubungan antara ahli-ahli masyarakat di mana setiap ahli melepaskan hak
individu tertentu untuk mendapatkan keselamatan sosial yang bersifat
kepentingan ramai.
Hak individu ini seperti hak hidup,
makan, minum, pakai, milik, belajar, bersuara, rawatan, bekerja, warganegara
dan sebagainya. Tetapi apabila bertembung antara hak individu dengan hak
masyarakat, maka hak masyarakat mestilah didahulukan selagi tidak melanggar hak
individu yang lebih besar.
Di Eropah dan Barat, mereka
mengutamakan hak individu. Bagi mereka, setiap individu berhak melakukan
sesuatu perkara yang diinginkannya, selagi perkara itu tidak mengganggu privasi
orang lain.
Lantaran itu, atas "tiket"
hak individu, muncul pelbagai kontroversi yang mencabar nilai sosial masyarakat
di sana. Antara hak individu yang mencetuskan kontroversi adalah membenarkan
perkahwinan sejenis dalam kelompok gay dan lesbian, begitu juga hak mereka
untuk mempunyai anak dengan pasangan masing-masing walaupun tidak berkahwin.
Jadi, bukan suatu yang memeranjatkan
apabila ada artis Barat mengisytiharkan diri mereka gay atau lesbian. Misalnya,
penyanyi legenda Britain, Sir Elton John secara terbuka mengaku dirinya seorang
gay, manakala pelakon wanita Hollywood, Angelina Jolie pula mengaku mengadakan
hubungan sejenis dengan "teman wanitanya."
Selebriti Barat dan Eropah juga tidak
segan-silu mengumumkan bahawa mereka dikurniakan cahaya mata hasil hubungan
seks luar nikah dengan pasangan masing-masing. Terbaru, bintang bola sepak Portugal,
Cristiano Ronaldo pada awal Julai lalu dengan bangganya mengumumkan beliau
sudah bergelar ayah hasil hubungan seks luar nikahnya dengan pasangannya yang
dirahsiakan namanya.
Merekalah masyarakat yang mendakwa
sentiasa mempertahankan hak individu walaupun sering kali hak tersebut mencabar
nilai sosial dan kemanusiaan mereka sendiri.
Hal ini tidak pelik sekiranya berlaku
dalam masyarakat Malaysia dan negara Timur sekiranya kontrak sosial seperti hak
kebebasan individu dan hak kebebasan ramai dibolosi akan hak-haknya dengan
mengikut beberapa ideology dan doktrin-doktrin Barat yang dicipta untuk
merosakkan ketamadunan umat manusia sejagat.
KEWAJIPAN MENGETAHUI HAKIKAT IDEOLOGI
SESAT DAN PEMIKIRANNYA
Islam bukan membawa kebebasan secara
mutlak (100%) disisi manusia sebagaimana yang difahami maksud
"kebebasan" disisi masyarakat Barat sehingga melebihkan hak kebebasan
individu dalam kontrak sosial mereka untuk mendapatkan kepentingan material
yang dihajatkan.
Dr. Muhammad al-Bahhi dalam kitabnya
menyatakan : "Apa yang kita fahami sekarang bahawa berpegang
dengan perkara material (kebendaan) dapat membawa kita kepada kebebasan
manakala berpegang dengan perkara yang kerohanian (keagamaan) hanya akan
membawa kepada kekangan dan statik".
"Ini adalah kefahaman salah yang
kita fahami daripada maksud sebenar kebebasan"[1]
Semenjak Zaman Revolusi Eropah iaitu
Zaman Renaissance pada krun ke-16 lalu, yang akhirnya membawa kepada pelbagai
istilah dan ideologi, semua ini akan menggadaikan fitrah, naluri keinsanan
dalam diri manusia, menghancurkan system kehidupan bermasyarakat, saling
bermusuhan, tindas-menindas dan kezaliman akan berleluasa.
Firman Allah : "Mesti
ada satu golongan daripada kalangan kamu yang menyeru kepada kebaikan, menyuruh
kepada yang makruf dan mencegak daripada mungkar maka mereka itulah golongan
yang berjaya". (Surah Ali-Imran : 104)
Saidina Umar al-Khattab juga pernah
bersabda : "Seseorang tidak akan mengenali Islam (secara mendalam)
sekiranya mereka tidak mengenali apa itu Jahiliah".
Antara doktrin-doktrin tersebut [2]:
1. Sekularisma : Perjuangan
memisahkan nilai-nilai keagamaan daripada sosial-kemanusiaan, politik,
pendidikan, ekonomi, kekeluargaan, sosial, hiburan dan lain-lain
2. Kapitalisma : Memperjuangkan kebebasan
mutlak kepada rakyat (swasta) dalam memaju-biak ekonomi, pemilikan harta benda,
industry dan perniagaan dalam system ekonomi dan politik
3. Komunisma : Memperjuangkan politik
berkerajaan yang mempunyai pemilikan bersama atas faktor pengeluaran dan
pemilikan harta serta aset rakyat serta bebas untuk menggunakannya
4. Sosialisma : Memberi kebebasan mutlak kepada
rakyat dalam sosio-kemasyarakatan untuk memenuhi keperluan individu mereka
dengan perkongsian sama-rata melalui pemilikan harta negara
5. Existentialisma : Memperjuangkan konsep
keakuan (individualisma) dalam bermasyarakat tanpa menghiraukan mereka
disekeliling dengan mengambil seberapa bayak peluang untuk kepentingan diri
sendiri
6. Liberalisma : Memperjuangkan kebebasan dalam
kehidupan tanpa keterikatan dengan konsep keagamaan dan menuntut hak sama-rata
7. Pluralisma : Memperjuangkan kebebasan
beragama dan menyama-ratakan semuanya dengan beranggapan semuanya adalah
daripada Tuhan yang satu
8. Zionisma : Memperjuangkan pembentukan negara
haram Israel melalui konsep "tujuan
menghalalkan cara"
9. Freemasonisma : Gerakan underground yang berusaha melebar-luaskan pengaruh dikalangan pemimpin utama dunia
untuk mewujudkan satu dunia pemerintahan baru "New World Order".
10. Demokrasisma : Memperjuangkan kebebasan
majority suara dan bertindak secara total kepada rakyat untuk memilih halatuju
sesebuah corak pemerintahan dan pemerintah yang dikehendaki
11. Nasionalisma : Memperjuangkan konsep
kebebasan cintakan keturunan, bangsa dan tanah air sendiri dengan mengenepikan
hak bermasyarakat bangsa-bangsa lain tanpa apa-apa kepentingan
Sebenarnye, asas ideologi-ideologi
itu semua terdiri daripada 4 jenis kebebasan yang dituntut oleh
individu-individu yang hidup dalam sesebuah negara sebagaimana yang diterangkan
oleh Syeikh Ghounoushi[3] :
1. Kebebasan beragama
2. Kebebasan berpolitik
3. Kebebasan bersosial
4. Kebebasan non-muslim dalam negara Islam
Golongan barat yang memperjuangkan
agenda kebebasan tidak lain adalah untuk memenuhi tiga jenis tuntutan
individualisma mereka yang boleh menghancurkan umat seluruhnya [4]:
1. Konsep tidak mempercayai pencipta
dan memerangi konsep keimanan pada Tuhan, membenamkan manusia daripada
akidah-akidah keagamaan mereka dengan tidak mempercayai alam ghaib, syurga
neraka, kiamat dan hari pembalasan. Mereka hanya menanamkan keyakinan hanya
kepada perkara-perkara yang berunsurmaddiah (material) semata-mata.
2. Peninggian terhadap kemahuan
manusia secara total yang merupakan asas naluri dan hajat manusia yang
tertinggi tanpa ada sekatan dan halangan untuk dipenuhi. Mereka menganggap
agama adalah satu perkara yang ilusi dalam benak manusia kerana tidak mampu
memperjuangkan kemahuan manusia secara total.
3. Penekanan kepada individualistik
dan melunaskan segenap kebebasan yang diperlukan tanpa meletakkan sesuatu
disiplin dan piawaian sebagai panduan untuk menyekatnya. Ketika ini kebebasan
telah disalah-gunakan apabila tidak mengiktiraf orang lain dalam mendapatkan
hak kebabasan. Maka tinda-menindas dan saling jatuh-menjatuh akan berlaku
diakalangan masyarakat.
Apabila kite berbicara tentang
Ideologi Barat sememangnye inilah inti patinya.... KEBEBASAN.
Dr. Ali Jarishah dalam kitabnya[5] menyimpulkan
bahawa semua jenis ideology ciptaan tersebut akan kembali kepada dua asas yang
utama :
1. Kepentingan individualistik
2. Kepentingan sosialistik
Kedua-dua kepentingan tersebut
berdiri diatas perkara-perkara material (kebendaan) sebagai asas dan topic
penyelesaian tanpa memandang langsung kepada unsure-unsur metafizik (perkara
yang disebalik alam zahir) yang bersangkut-paut dengan alam ghaib ketuhanan.
Antara tokoh-tokoh ahli falsafah dan
pemikir Eropah yang membawa konsep kebebasan dalam ideologi mereka seperti
Emmanuel Kant, Spinoza, dan Rousseau.
Para ulama berpendapat bahawa Yahudi
merupakan tulang belakang kepada semua ideologi yang diciptanya dan tokoh-tokoh
yang diperkenalkan kepada dunia. [6]
Protokol Zionis yang ke lima belas :
MAKSUD KEBEBASAN DISISI ISLAM DAN
HAKIKATNYA
Bebas disisi pandangan Imam
al-Jurjani dalam Kamus al-Ta’rifat ialah :
"Bebaskan diri daripada tunduk
kepada makhluk dan putuskan segala bentuk hubungan serta kaitan
dengan perkara-perkara yang lain ".[7]
Mengikut pandangan beliau lagi,
kebebasan terbahagi kepada tiga ketegori :
1. Bebas daripada mengikut kehendak
nafsu syahwat
2. Bebas daripada mengikuti kehendak diri
kerana fokus kehendak mereka kepada kehendak (ketaatan) kepada yang Esa
3. Bebas daripada mengikuti resam (adat) dan
kesan (pengaruh luar) terhadap perkara-perkara yang akan memusnahkan diri
mereka daripada mendapat tajalli (jelmaan cahaya hikmah) daripada Tuhan.
Inilah "hakikat kebebasan"
yang perlu ada di sisi manusia. Apabila mereka bebas daripada ketiga-tiga unsur
tersebut maka itulah hakikat manusia sebenar iaitu dengan menjadi hamba kepada
Allah taala yang Esa.
Ianya boleh dilihat dalam diri para
sahabat-sahabat Nabi s.a.w. hasil tarbiah dalam Madrasah Nubuwwah sehingga
mengenali hakikat diri mereka yang sebenarnya.
Lihatlah pada ucapan seorang sahabat
Nabi s.a.w. Rab'ie ibn 'Amier ketika diutuskan Amirul Mukminin Saidina Umar
al-Khattab kepada Rustum (penguasa kerajaan Parsi) :
"Allah yang telah mengutuskan
kami (umat Muhammad), demi Allah kami telah datang untuk mengeluarkan
(membebaskan) sesiapa sahaja (yang ingin) daripada menjadi hamba makhluk kepada
menjadi hamba semata-mata kepada Allah, dan mengeluarkan sesiapa sahaja
daripada kesempitan dunia kepada keluasan akhirat, dan mengeluarkan sesiapa
sahaja daripada kezaliman agama-agama (yang direka) kepada keadilan
Islam".[8]
ANTARA KEBEBASAN DAN PAKSAAN DALAM
ISLAM
Firman Allah taala : "dan
tidaklah Aku (Allah) menciptakan manusia dan jin melainkan untuk menghambakan
diri mereka pada-Ku". (Surah al-Dzariyat : 56)
Walaupun Allah taala menciptakan akal
kepada manusia untuk memilih jalan kebaikan ataupun keburukan melalui logical
dan rasional akal namun Allah mengutuskan Rasul sebagai pembimbing kepada
manusia. Ini kerana akal yang Allah kurniakan kepada manusia mempunyai had dan
sakatan yang tertentu.
Pengutusan Rasul merupakan hikmah
yang amat besar kepada manusia untuk menunjukkan jalan yang lurus agar dapat
mengawal keterbatasan akal mereka dalam bertindak dan mengarah agar kebebasan
yang difikirkan akal mampu dikawal oleh panduan rasul-rasul Allah melalui
pengajaran agama.
Firman Allah : “Sebagaimana
telah Kami utuskan kepada kamu seorang Rasul dari kalangan kamu yang membacakan
ayat-ayat Kami, manyucikan kamu dan mengajarkan kepadamu Kitab (al-Quran) dan
hikmah (Sunnah) serta mengajarkan apa yang belum kamu ketahui”. (Surah
al-Baqarah : 151)
Tetapi, para pemikir dan ahli
falsafah sejak sekian lama melampaui dalam menjadikan akal sebagai
"tuhan" mereka untuk menentukan apa yang baik dan buruk. Mereka
menjadikan akal sebagai penghukum kepada sesuatu persoalan yang timbul dalam
benak fikiran mereka. Mereka menjadikan akal sebagai penggubal syariat dan
perlembagaan untuk diikut dalam kehidupan.
Sebenarnya, akal bukanlah satu
piawaian yang sempurna untuk dijadikan ukuran apa yang baik dan buruk kerana
ianya berbeza-beza antara satu dengan yang lain. Bahkan akal disisi manusia
tidak mampu untuk mencapai segenap pengetahuan dan ilmu yang ada.
Apabila akal tidak mendapat petunjuk
daripada langit (wahyu Allah dan pengutusan rasul), maka akal manusia akan
cenderung kepada syahwat dan hawa. Ianya akan terkesan dengan mana sahaja
individu-indivdu, unsur-unsur setempat, dan akan mengikut pegangan dan
adat-adat yang diwarisi oleh nenek moyang yang karut-marut.[9]
Konsep kebebasan akal inilah yang
menjadi perbahasan sejak sekian lama bahkan terkesan kepada umat Islam selepas
kewafatan Rasulullah s.a.w.
Dr. Muhammad Ahmad Abdul Kadir dalam
kitabnya[10] menyatakan
terdapat perbezaan tentang konsep kebebasan pada awal Islam (selepas kewafatan
Rasulullah) dan pada masa sekarang.
Kebebasan pada awalnya dikalangan
ulama Ilmu Kalam dalam skop "ikhtiar dan paksaan" serta
"perbuatan hamba" sehingga muncul beberapa mazhab akidah dalam Islam
seperti Jabariah, Jahmiah, Qadariah, Muktazilah dan Ahli Sunnah wal Jamaah.
Secara ringkasnya, Syeikh Ibrahim
al-Baijuri dalam kitabnya[11]menyimpulkan
kefahaman mereka tentang persoalan kebebasan dikalangan para ulama ketika itu
kepada tiga pandangan utama :
1. Jabariah dan Jahmiah (Fatalisma) :
Berpendapat bahawa manusia dicipta tanpa dianugerahkan kebebasan untuk memilih
dan melakukan sesuatu perkara yang dikehendaki secara mutlak.
2. Qadariah dan Muktazilah (Rasionalisma)
: Berpendapat bahawa manusia mempunyai kebebasan mutlak yang tersendiri untuk
melakukan sesuatu perkara yang dikehendaki melalui usahanya.
3. Ahli Sunnah wal Jamaah :
Berpendapat bahawa setiap manusia diberikan Allah kebebasan berbentuk usaha
untuk melakukan sesuatu perkara, tidak dipaksa sebagaimana Jabariah dan tidak
pula kebebasan secara mutlak sebagaimana Muktazilah.
Namun konsep kebebasan selepas Zaman
Renaissance (kurun ke-16) kebebasan ditafsirkan dengan maksud yang lain
sebagaimana yang diterangkan dalam tajuk yang telah lepas.
ASPEK DAN TUJUAN KONSEP KEBEBASAN
DALAM ISLAM
Apabila membincangkan topik
kebebasan, pasti akan tergambar dalam pemikiran betapa luasnya bentuk dan
aspeknya seperti kebebasan berfikir, beragama, berhujjah, berpolitik,
bersosial, pendidikan, ekonomi, kesenian, hiburan dan lain-lain.[12]
Namun apa yang dikehendaki dalam
konsep kebebasan disisi Islam adalah :
"Kebebasan yang memberi faedah
kepada (maslahat ammah) keperluan umum dikalangan manusia sejagat dan menjaga
hak-hak mereka serta menolak segenap kerosakan dan maha-bahaya disisi mereka
".[13]
Ini menunjukkan keseimbangan yang
dibawa Islam dalam syariatnya iaitu antara menjaga kebebasan individu dan
keperluan masyarakat umum. Hak kebebasan individu berkait sangat rapat dengan
keperluan dan hak-hak kebebasan umum yang lain dalam pelbagai skop kebebasan.
Antara prinsip kebebasan yang dibawa
Islam adalah "Kebebasanku akan berakhir dengan bermulanya
kebebasan manusia lain"[14]. Itulah
kebebasan yang diajarkan Islam untuk saling menghormati antara hak-hak
kebebasan individu lain.
Mengikut kefahaman Ustaz Sayyid Qutb
dalam kitab tafsirnya Fi Zilalil Quran, terdapat dua jenis
kebebasan yang ada pada individu manusia itu sendiri.
Pertama : (Kebebasan yang bersifat
kemanusiaan) iaitu kebebasan yang dimuliakan oleh Allah taala.
Kedua : (Kebebasan yang bersifat
kebinatangan) iaitu kebebasan yang dihina Allah.
"Disana, ada kebebasan
yang bersifat kemanusiaan, maka Allah taala memuliakan manusia itu sendiri,
iaitu kebebasan manusia dengan mendapat kemenangan keatas hawa nafsu mereka dan
menahan akan syahwatnya, serta dipindahkannya untuk menyeimbangkan antara pilihan
dan kehendak mereka. Disana ada juga kebebasan yang bersifat kebinatangan,
iaitu kekalahan manusia dihadapan nafsu sendiri, menjadi hamba kepada syahwat
mereka, keterlepasan daripada mengekang kehendak mereka, inilah kebebasan yang
digelar kepada mereka, seorang makhluk yang ditewaskan kemanusiaan mereka serta
diperhambakan perhambaan mereka dengan pakaian yang dusta daripada kebebasan
sebenar".[15]
KEBEBASAN ADALAH ASAS DAN TUJUAN
PENSYARIATAN ISLAM
Sesuatu hukum dalam pensyariatan
Islam yang dibawa oleh Nabi Muhammad s.a.w. mempunyai tujuan dan hikmah
tertentu. Disisi ulama' Usul Fiqh, ianya dikenali dengan "Maqasid
Syari'yyah".
Dr. Ahmad Raisuni[16] ada
menyatakan bahawa Imam al-Ghazali dalam kitabnya al-Mustasfa menyatakan
lima Maqasid Syari'yyah dalam Islam mengikut tertib :
1. Menjaga agama : Larangan supaya
tidak syirik dan murtad kepada Allah
2. Menjaga nyawa : Larangan agar tidak membunuh
dan mencederakan manusia lain
3. Menjagga akal : Larangan daripada meminum
arak dan seumpamanya
4. Menjaga keturunan : Larangan supaya tidak
berzina dan gejala sosial
5. Menjaga harta : Larangan daripada merompak,
mencuri, rasuah, riba dan lain-lain
Imam al-Qurafi dalam kitabnya, Syarh
Tanqih al-Fusul menambah satu lagi daripada Maqasid Syar'iyyah menjadi
enam iaitu menjaga maruah. Antara larangan Allah kepada manusia untukmenjaga
maruah seperti menutup aurat, menjaga aib manusia lain, menjaga kehormatan
dalam bermasyarakat dan lain-lain.
Apabila diperhatikan daripada Maqasid
Syar'iyyah diatas, ia menunjukkan pensyariatan Islam merupakan agama
yang menganjurkan hakikat konsep kebebasan yang sebenar.
Firman Allah : "dan
tidaklah Kami (Allah) mengutuskan kamu (wahai Muhammad) melainkan untuk mebawa
rahmat kepada seluruh alam sejagat". (Surah al-Anbia' :
107)
Firman Allah lagi : "Wahai
manusia! Sesungguhnya telah datang kepadamu pelajaran (syariat Islam) dari
Tuhanmu sebagai penyembuh bagi penyakit yang ada dalam dada dan petunjuk serta
rahmat bagi orang yang beriman". (surah Yunus : 57)
Imam ibn Qayyim dalam kitabnya
menyatakan : "Syariat Islam semuanya adalah keadilan, rahmat,
keperluan dan kebijaksanaan. Setiap perkara yang muncul hasil daripada keadilan
kepada kezaliman, daripada rahmat (kasih sayang) kepada dendam permusuhan,
daripada keperluan kepada kerosakan, dan kebijaksanaan kepada perkara sia-sia,
semuanya itu bukan daripada syriat Islam [17]".
Inilah rahmat kebebasan daripada
Allah taala melalui agama Islam kepada semua manusia kerana mereka keadaan
bermasyarakat mendapat hak kebebasan masing-masing apabila hak-hak mereka
dijaga daripada dicabuli, keperluan mereka dipenuhi dan kehidupan dunia serta
akhirat mereka dijamin disisi syariat Islam.
Ibn Khaldun ada menyebutkan : "Manusia
itu mempunyai kecnderungan bertamadun dari sudut tabiat asalnya"[18] Iaitu
manusia berhajat antara satu sama lain dalam bermasyarakat dan bertamadun untuk
saling menolong pada memperoleh kebaikan dan menolak keburukan.
KESIMPULAN
Dr. Abdullah Nasih Ulwan dalam
kitabnya[19] menyatakan
beberapa sebab untuk mendapatkan petunjuk Allah dan kebebasan sebenar dalam
Islam. Antaranya :
1. Anugerah fitrah : iaitu kejadian
manusia mempunyai naluri semulajadi berkehendakkan kepada pencipta dan meyakini
tentang keEsaan Tuhan
2.Anugerah akal : iaitu manusia pada
tahap kematangannya mampu membezakan antara kebaikan dan keburukan serta hak
dan batil
3. Anugerah kebebasan memilih : iaitu
Allah memberi peluang kepada manusia untuk melakukan apa yang dikehendakinya
sesuai dengan kehendak syara'
4. Anugerah kesempurnaan pancaindera
: iaitu diciptakan manusia alat untuk mencapai kefahaman melalui mata, telinga,
hidung, mulut dan deria rasa
5. Anugerah beragama :
iaitu sebagai manual dan panduan yang mengikut kemampuan
manusia untuk mencapai kebebasan sebenar disisi Tuhan
Wallahu a’lam
Disediakan oleh :
Muhammad Zuhairi bin Zainal Abidin
Ketua Badan Pengetahuan Dan
Penyelidikan PMRAM 2012
[4] Kitab Qadaya
Islamiah Mu'asarah haula al-Islam wal Fikrul 'Alami karangan Dr.
Taha Dusuki al-Hubaisyi : m/s 12
[9] Lihat kitab al-Nubuwwah
wal Sam'iyyat min Mabahis Ilmu Kalam karangan Dr. Muhyiddin
al-Safi : m/s 16
[10] Kitab Qadaya
al-Fikrul Islami al-Hadith bainal Asalah wal Mu'asarah karangan
Dr. Muhammad Ahmad Abdul Kadir : m/s 201
[11] Kitab Tuhfatul Murid 'ala
Jauharah al-Tauhid karangan Syeikh Ibrahim bin Muhammad al-Baijuri
: m/s 247
[12] Lihat kitab Usulul Nizham
dl-Ijtima'ie fil Islam karangan Dr. Muhammad Tahir ibn 'Asyur :
m/s 160
Sumber : manhal.pmram
No comments:
Post a Comment